Amatora y’umukuru w’igihugu muri Amerika ateganijwe ku itariki ya 5 z’ukwezi kwa cumi na rimwe. Ariko birashoboka ko umukandida uzegukana amajwi menshi mu gihugu cyose ashobora kutaba perezida.
Ibi biterwa nuko muri Amerika abaturage badatora ku buryo butaziguye umukuru w’igihugu ahubwo atorwa n’inteko y’abatora perezida izwi ku izina ‘electoral college’ mu cyongereza.
- Inteko itora Perezida ni iki?
Abanyamerika nibajya mu matora ya perezida mu kwezi kwa cumi na rimwe, benshi muri bo bazatora umukandida w’ishyaka ry’abademokarate, Kamala Harris, cyangwa umukandida w’ishyaka ry’abarepubulikani, Donald Trump.
Amajwi yabo ariko ntabwo azemeza ku buryo butaziguye uwatsinze. Rero si amatora atsindirwa ku rwego rw’igihugu ahubwo ni amatora atsindirwa ku rwego rwa buri ntara cyangwa se leta zigize igihugu.
Umukandida wegukanye amajwi menshi y’abaturage muri imwe mu maleta 50 agize igihugu ahita yegukana amajwi yose yagenewe iyo leta mu nteko itora perezida azwi nka ‘electoral college votes’.
Muri rusange inteko itora perezida ‘electoral college’ igizwe n’amajwi 538 yasaranganyijwe muri leta zose zigize Amerika.
Kugira ngo umukandida atsindire umwanya wa perezida agomba kugira amajwi byibura 270 kuri ayo 538 agize inteko y’abatora. Uwo yahisemo ngo azamwungirize natsinda ahita aba visi perezida.
- Inteko itora perezida ikora ite?
Buri leta yahawe umubare w’amajwi mu nteko itora perezida, muri rusange hakurikijwe umubare w’abaturage bayo.
Leta ya California niyo ifite amajwi menshi, 54, mu gihe za leta zidatuwe cyane nka Wyoming, Alaska, North Dakota na Washington DC zifite amajwi make abaho nayo akaba ari 3.
Ku busanzwe amaleta aha amajwi yose y’inteko itora perezida uba yatsinze amatora y’abaturage muri iyo ntara.
Nk’urugero, umukandida wakwegukana intsinzi n’amajwi 50.1% mu matora y’umukuru w’igihugu muri leta ya Texas ahita ahabwa amajwi yose 40 yagenewe iyo leta mu nteko y’abatora perezida.
Naho yotsinda n’amajwi menshi cyane nta gihinduka ni hahandi yegukana nyine amajwi 40.
- Ushobora kubona amajwi menshi ku rwego rw’igihugu ariko ntube perezida?
Rwose. Birashoboka ko umukandida ashobora kuba perezida kubera kubona intsinzi mu nteko y’abatora perezida ariko amajwi akaba yari yegeranye cyane muri za leta zimwe na zimwe maze ku rwego rw’igihugu wabara ijwi rya buri muntu wese watoye, akagira amajwi makeya.
Byarabaye muri 2016 aho Donald Trump yatsinze Hillary Clinton kandi mu rwego rw’igihugu cyose Madamu Clinton yari yamurushije amajwi agera kuri miliyoni eshatu.
Byari byaranabaye muri 2000 igihe George Bush yatsindaga Al Gore wamurushaga amajwi arenga ibihumbi magana atanu ku rwego rw’igihugu.
Hari abandi baperezida batatu batowe muri ubwo buryo mu kinyejana cya 19.
- Kubera iki babyita ‘Electoral College’?
Amagambo ‘electoral college’ asobanuye inteko y’abantu batoranyijwe muri buri leta kugirango bazayitorere mu gushyiraho perezida amatora mu rwego rw’igihugu arangiye.
Ubu buryo bukoreshwa gusa mu gutora umukuru w’igihugu – mu yandi matora yose muri Amerika hatsinda uwegukanye ubwiganze bw’amajwi y’abaturage bose batoye.
- Ikarita y’inteko y’abatora perezida imeze ite?
- Mbe abagize inteko itora perezida ni itegeko ko batora umukandida watsinze muri leta yabo?
Muri leta zimwe, abazihagarariye mu nteko y’abatora bashobora gutora umukandida bishakiye batitaye k’umukandida watsinze amatora muri leta yabo.
Ariko ubusanzwe, abagize inteko y’abatora perezida hafi buri gihe batora umukandida wegukanye amajwi menshi muri leta bahagarariye.
Iyo ugize inteko y’abatora adatoye umukandida watsinze muri leta ahagarariye ahita yitwa ‘umutizerwa’.
Muri 2016, barindwi mu bagize inteko y’abatora perezida babigenjeje gutyo ariko ntacyo byahinduye ku byavuye mu matora.
Muri leta zimwe abatoye muri ubu buryo (abatizerwa) bashobora guhanishwa igihano cy’ihazabu cyangwa se bakaregwa mu bucamanza.
- Bigenda gute iyo abakandida banganyije amajwi?
Iyo ntawe ubonye ubwiganze bw’amajwi mu nteko y’abatora perezida, intekonshingamategeko niyo itora umukuru w’igihugu.
Ibi byabaye gusa rimwe, muri 1824, aho abakandida bane bagabanye amajwi bituma nta numwe ugira ubwiganze.
Ibi birasa d’ibidashoboka muri iki gihe higanje amashyaka abiri yonyine: abademokarate n’abarepubulikani.
- Kuki hakoreshwa ubu buryo bw’inteko itora Perezida?
Igihe itegekonshinga rya Leta Zunze Ubumwe za Amerika ryashyirwaho mu 1787, gutora perezida hakurikijwe uwabonye amajwi menshi mu gihugu ntibyashobokaga kubera ubunini bw’igihugu ndetse no kutagira uburyo bwitumanaho bwizewe.
Abateguye itegekonshinga rero bashizeho uburyo bwo gutora binyuze mu nteko y’abatora perezida ariyo ‘electoral college’.
Ni uburyo bwakunzwe cyane na za leta zo mu majyepfo zari zinganjemo abacakara.
Abo bacakara ntibashoboraga gutora ariko babarurwaga nk’abandi baturage, bigatuma leta zo mu majyepfo zigira ijambo ku buryo budasanzwe.
- Ibyiza n’ibibi by’inteko itora perezida ni ibihe?
Ibyiza:
- Leta ntoya zikomeza kugira agaciro ku bakandida
- Abakandida ntibagomba gukora ingendo mu gihugu cyose mu kwiyamamaza ahubwo bibanda gusa kuri za leta nkeya
- Kongera kubarura amajwi aho bibaye ngombwa biroroha kubera ko ikibazo gishobora kuba cyabaye muri leta imwe.
Ibibi:
- Uwabonye amajwi menshi mu gihugu cyose ashobora kutaba perezida
- Bamwe mu batora batekereza ko amajwi yabo nta gaciro afite
- Ububasha bwinshi bufitwe na za leta zibandwaho cyane mu kwiyamamaza.
Ni izihe Leta zibandwaho cyane?
Leta nyinshi zitora cyane ishyaka rimwe muri buri matora.
Niyo mpamvu abakandida bibanda gusa kuri leta zimwe na zimwe aho nta shyaka riba ryizeye nta shiti ko rihafite intsinzi aho kugerageza kujya gushaka amajwi mu gihugu cyose.
Muri uyu mwaka, leta abakandida barimo kwibandaho cyane z’ingenzi ni Arizona, Georgia, Michigan, Nevada, Pennsylvania na Wisconsin.
- Abagize inteko itora Perezida ba baringa ni bande?
Kuva 2020, abanyamerika bamenyereye kumva igitekerezo cyo gushyiraho abagize inteko itora perezida ba baringa “fake electors” igihe abo mu ishyaka ry’abarepubulikani bashyigikiye Trump muri leta zirindwi bashyiraho abantu babo bagize inteko y’abatora perezida muri gahunda yo guhindura ibyavuye mu matora icyo gihe.
Hari aho abo bantu bakoze kandi bashyira umukono ku nyandiko zisa n’izemewe cyangwa bagera ku nyubako intekonshingamategeko na sena bikoreramo ku itariki ya 14 z’ukwa cumi na kabiri – igihe abagize inteko itora perezida mu gihugu hose bateranaga ku mugaragaro kugirango batore.
Bamwe muri bo barezwe mu nkiko kandi amaperereza aracyakomeje. (BBC)
